Birlemi Milletlerin (BM) verilerine gre 1950’de kresel dourganlk oran 4,7 iken 1990’da 3,31’e, 2024’te ise kadn bana 2,25’e gerilemitir. 2040’larn sonunda kresel dourganlk orannn 2,1’e decei tahmin ediliyor.
Toplumun nfus bykln korumak iin gereken dourganlk oran olan nfus ikame oran kadn bana 2,1 ocuktur. Kresel lekte tm lkelerin ve blgelerin yarsndan fazlasnda nfusun ikamesi iin gerekli olan kadn bana dourganlk oran 2,1’in altna dmtr. Ekonomik olarak daha gelimi lkeler, daha az gelimi veya dk gelirli lkelere kyasla daha dk dourganlk oranlarna sahip olma eilimindedir. Aralarnda in, talya, Gney Kore ve spanya’nn da bulunduu tm lke ve blgelerin yaklak bete biri kadn bana 1,4’ten az doumla, “ultra dk” dourganlkla kar karyadr. Bu durum sadece ekonomik olarak gelimi lkelerde deil, gelimekte olan lkelerde de dourganln azaldn gsteriyor.
– DNYADA DOURGANLIK NEDEN AZALIYOR?
Bu sorunun basit bir cevab olmad muhakkak. Nfusla ilgili analizlerde genellikle ana faktr ne karlyor. Bunlar, ocukluk anda daha az lm, doum kontrol yntemlerine daha fazla eriim ve eitim alan kadnlarn saylarnn artmasyla aile kurmadan nce kariyer yapmak istemeleri olarak sralanabilir.
Dourganln azalmasnn nedenlerini siyasi, iktisadi ve toplumsal deiimlerde aramak gereklidir. Sosyolojik ve tarihsel perspektiften bakldnda kinci Dnya Sava ve sonrasnda yaanan siyasi krizler, kresel ve blgesel gerilimler ve atma ortamnn sreklilii giderek kentli, eitimli ve alma hayatna dahil olan toplumsal gruplarn ocuk sahibi olmaya kar farkl bir tutum gelitirdiini gstermektedir. Sz gelimi 2005’ten bu yana kresel lekte kurumsal gvende dler yaanmaktadr. Tevik edilen bir kentleme politikasyla kentsel nfusun artmas ve younlamasna bal olarak bata konuta olmak zere salk ve eitim gibi kaynaklara eriimdeki glkler iktisadi sorunlar ve yetersizlikleri beraberinde getirmektedir. Bu glkler ve yetersizlikler alan yoksulluu, gvencesiz iler ve esnek alma koullar olarak sralanabilir.
Gelimi ekonomilere sahip lkelerde 1950, kresel lekte ise 1980 sonrasnda gndelik hayatta olduu kadar sanat, kltr ve mekan gibi birok alanda hakim olan tketici kltr ve tketim ilikileri toplumsal deimelerin yaanmasna neden olmutur. Tketici kltr ve tketim ilikileri balamnda evlenmek, aile kurmak, ocuk sahibi olmak ve yetitirmek gibi kavramlara yklenen anlamlar deimektedir. 2000’lerle birlikte iletiim teknolojilerindeki hzl gelimeler ve yeni medyayla birlikte sz konusu anlamlar daha dramatik bir biimde dnmektedir.
– TRKYE’DE DOUM ORANLARI GDEREK AZALIYOR
Kresel lekteki deimelere paralel olarak Trkiye’de de dourganlk azalmaktadr. Toplam dourganlk hznn 2023’te 1,51 ocuk olduu Trkiye, 27 Avrupa Birlii (AB) yesi lke ortalamasnn (1,54) altnda kalmtr. Trkiye’de toplam dourganlk hz 2001’de 2,38 ocuk iken, bu hz 2023’te 1,51 ocuk olarak gereklemitir. Bu da dourganln nfusun ikame dzeyi olan 2,1’in altnda kaldn gstermektedir. Dourganlk hz ya gruplarna gre incelendiinde, 2001’de en yksek yaa zel dourganlk hz binde 144 ile 20-24 ya grubunda iken, 2023’te bu hz binde 101 ile 25-29 ya grubundadr. Bu durum, doumlarn kadnlar daha ge yalarnda gerekletiini gstermektedir. Doum yapan annelerin ya ortalamas 2001’de 26,7 iken 2023’te 29,2 olmutur. 2023’te ilk ocuun doumunda annenin ya ortalamas ise 27’dir.
2023’teki verilere gre Trkiye’nin ocuk nfus orannn yzde 26 ile dnya ocuk nfus ortalamasndan ( yzde 29,8) dk ve AB yesi lkelerden (ortalama yzde 17,8) daha yksektir. Trkiye gen nfus oran yzde 15,1 ile dnya gen nfus ortalamasndan (yzde 15,5) dk ve 27 AB yesi lkeden (ortalama yzde 10,7) daha yksektir. Trkiye’nin gen nfusu, benzer demografik deiim yaayan dier lkelerle karlatrldnda hala nemli bir paya sahip. Ancak Trkiye dourganlk oranndaki azalma, evlilik yann ilerlemesi, ilk ocuk sahibi olma yann artmas gibi parametreler dikkate alndnda orta vadede bu avantajn yitirecektir. BM tahminlerine gre nfuslar 2025 ile 2054 arasnda en yksek bykle ulatktan sonra hzla azalmas muhtemel lkeler arasnda ran, Singapur, Arjantin, ili, Kolombiya gibi lkelerin arasnda Trkiye de yer almaktadr.
Dourganlk oranlarnn ve lm oranlarnn azalmasyla nfus da yalanmaktadr. Trkiye statistik Kurumu’nun (TK) 2023 verilerine gre Trkiye’de 65 ya st nfusun oran yzde 10,2’dir. Bu durum, Trkiye nfusunun yalanmas anlamna gelmektedir. Projeksiyonlara gre Trkiye 2080’de nfuslarnn drtte biri yallardan oluan Almanya ve Japonya kadar yal bir nfusa sahip olacak. Trkiye’nin nfusunun daha hzl yalanmas halihazrda nemli oranda yal nfusa sahip Fransa, Almanya, ngiltere, Japonya gibi lkelerden farkl olarak politikalar asndan hazrlksz yakalanmasna neden olabilir. Sz konusu lkelerin hem ileri dzeyde ekonomilere sahip olduu hem de sreci daha uzun zamana yaydklar dikkate alnrsa Trkiye salk, sosyal, iktisadi alanlarda uygulanmas gereken politikalarda daha fazla hazrla ihtiya duyabilir.
– NFUSUN YALANMASI BROK SORUNU BERABERNDE GETREBLR
Ayrca, nfusun yalanmas sadece yallara ynelik politika ve uygulamalar iermiyor. Nfusun yalanmas istihdam piyasasnda ve alma ilikilerinde deiime neden olduu iin belirli sektrlerde igc ihtiyacn beraberinde getirebilir. Bu durum gmenlere ihtiya duyulmasna neden olmaktadr. Bugn nfusu yalanan lkeler farkl sektrlerdeki beyaz ya da mavi yaka iler iin gmen politikalar gelitirmektedir.
Nfusun yalanmas ayn zamanda aile ilikilerinde farkllklara neden olabilir. ocuk ve torun saysndaki azalmayla birlikte hem destek mekanizmalar dnmektedir hem de yalanan insanlar giderek yalnzlama riskiyle kar karya kalmaktadr. Dolaysyla, demografik yapdaki deiimler toplumsal, iktisadi, kltrel ve siyasi dnm de beraberinde getirmektedir. Bu durumun neden olduu deimelere sadece yalananlar asndan deil farkl toplumsal gruplarn ihtiyalar ve beklentileri perspektifinden bakmak gereklidir. Bu deiimlerle birlikte ocuk sahibi olan gen evli iftler daha az byk ebeveyn destei alabilmekte, byk ebeveynler ise daha fazla yalnzlk kalabilmektedir.
– TRKYE DEMOGRAFK DEM AISINDAN ALMANYA VE JAPONYA GB LKELERN KADERNDEN KAABLR M?
Demografik deiimlerin daha nce sz edilen siyasi, iktisadi ve toplumsal nedenlerine bakldnda Trkiye’nin bu kaderden kamasnn zor olduu ancak farkl politikalar gelitirilmesi durumunda yaanabilecek olumsuzluklarn etkisinin azaltlabilecei sylenebilir. Zira Trkiye’de halihazrda ocuk ve gen nfus oran nemli bir paya sahiptir ve bu durum 2040’l yllara kadar devam edecektir. Trkiye’de halihazrda evlilie ve ocuk sahibi olmaya ynelik desteklerin verilmesi nemlidir, bata “Aile Yl” olmak zere bu tarz politikalarn gelitirilmesi farkndaln salanmasna katk vermektedir.
Bununla birlikte, mesele geni bir erevede ele alnmazsa etkisi snrl politika ve uygulamalara devam edilebilir. Aile dostu konuta ve konut evresine eriilemedii, yeil alanlarn ve kamusal mekanlarn olmad kentlerde ocuk sahibi olma ve yetitirme imkanlar snrldr. Nfusun bykehirlere ve metropollere younlamasn tevik edici politikalar srerken dourganln artmayaca sylenebilir.
Ayrca, alma srelerinin azaltlmad ve i yaam dengesinin kurulamad bir istihdam piyasasnda hangi iktisadi olanaklar dourganln artmasn tevik edebilir? Eitimin ve istihdamn tevik edildii ancak ayn lde bakm destek ve olanaklarnn oluturulmad bir kentte ebeveynlerin daha fazla ocuk sahibi olmaya ynelik plan yapmas zorlamaktadr. Kadnn istihdam tevik edilirken cret, izin ve kariyer frsatlar konusunda adil bir ereve salanmamas durumunda dourganln artmasnda yol almak mmkn olabilir mi? Btn bu sralananlar uzatmak mmkn. Eitim, alma ilikileri, konut, salk, kent, kalknma ncelikleri gibi alanlardaki ilikisellik ve btnsellik kurulmadan gelitirilebilecek politikalarn ve uygulamalarn ksmi etkileri olacaktr. Dolaysyla, yapsal dzeyde ilikisellii ve btnsellii kurulmu politikalara ihtiya vardr.
Tm bunlarla birlikte en fazla nemsenmesi gereken konulardan biri de tketici kltrn her alanda tevik edildii ve yeni medya ortamlarnda yeniden retildii bir gndelik hayatta evlenmeye, aileye, ocuk sahibi olmaya dair anlamlarn srekli deimesidir. Bu noktada, bireyin hayatndaki temel ncelikler deimektedir. Toplumsal stat, haz odakl tketim gibi unsurlar ailenin ve ocuun yerini alabilmektedir. Trkiye hzl bir modernleme srecinden geiyor. Bu sebeple, anlamlarn deimesi sadece zihinsel bir dnme iaret etmiyor. Burada pratiklerin deimesi de sz konudur. Anneliin, babaln, ocukluun, genliin, yalln hzla deitii Trkiye’de inan deerlerinden ve yaama kltrnden beslenen anlamlar ve pratikleri konumaya daha fazla ihtiya var. Bu sadece nfusun niceliksel olarak korunmasn deil kuaklararasnda etkileimin ve dayanmann gl bir biimde kurulduu niteliksel bir gelimeyi de salayabilir.
Bu yazda kullanlan veriler iin aadaki kaynaklardan yararlanlmtr:
TK. (2023). Elderly Statistics, 2023. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Yaslilar-2023-53710
TK. (2024). World Population Day, 2024. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=World-Population-Day-2024-53680&dil=2
United Nations (2024). World Population Prospects 2024: Summary of Results. UN DESA/POP/2024/TR/NO. 9. New York: United Nations.
World Population Review. (2024). Total Fertility Rate 2024. https://worldpopulationreview.com/country-rankings/total-fertility-rate
* Makalelerdeki fikirler yazarna aittir ve Anadolu Ajansnn editoryal politikasn yanstmayabilir.