Yaplan bir aratrmada, katlmclarn yalnzca yze 8’i medyaya gvendiini ifade ederken yzde 81’i gvenmediini belirtti. Bu gvensizlik, haber alma ve bilgi edinme kaynaklarnn eitlenmesine ramen medyann itibarn koruyamadn ortaya koyuyor.
Do. Dr. Selman Selim Akyz/ Seluk niversitesi Kurumsal letiim Koordinatr letiim Fakltesi retim yesi
Dnyamz, kitle iletiim aralaryla tanal yzyllar geti. Balangta ekseriyetle kiiler arasnda gerekleen iletiim faaliyetleri, zamanla bir kaynaktan geni kitlelere bilgi aktarmn salayan duvar gazeteleri ve haber mektuplaryla byk ancak uzun srecek deiimlerin nn at. 1450 ylnda Johannes Gutenberg’in matbaay icat etmesiyle basl haberleme dnemi balad. 1600’l yllarla birlikte ilk sreli gazete ve dergiler yaymlanmaya balad. 1800’l yllarda ise fikir gazetelerinden kitle gazetelerine gei yaand. Tarihteki ilk gazete olarak 1605 ylnda Johann Carolus tarafndan yaymlanan Relation aller Frnemmen und Gedenckwrdigen Historien kabul edilmektedir.
Haberlemenin kitlesellemesi zellikle Avrupa’da byk deiimlerin nn at. Fransz htilali ve sonrasnda dnyadaki gelimelerin en nemli tahrik edicilerinden biri o dnem bamszlk, zgrlk, eitlik gibi kavramlarn kitlelelere yaylmasn salayan gazetelerdi. Dolaysyla gazeteler yeni fikirlerin yaylmasna, insanlarn zellikle ynetenlere baknn deimesine ve politik-toplumsal dzenlerin yeniden dizaynna nemli katklarda bulundu.
Bunu mmkn klan ise basna duyulan gvendi. Bat toplumlar, zorlu siyasi ve ekonomik srelerden k yolu bulmada basnn ve gazetecilerin yol gsterici olduunu dnd ve onlara gven duydu. Bu gven, haber basnnn gelimesini salarken, ayn zamanda itibarnn da srekli artmasna neden oldu.
Yerli basn ve siyasi dinamikler
Bat’da gazete; ekonomik, siyasi ve sosyal artlarn ortaya kard bir sonuken bizim topraklarmza baktmzda basnn daha ok siyasi dinamiklerle ekillendiini ve devlet destekli olduunu gryoruz. Balangcndan itibaren Trk basnnn genel grnm, devlete olan baml tavr oldu. zel giriimcilerin gazete kard ilk dnemlerde, kr amacndan ziyade yklmak zere olan Osmanl mparatorluu’nun kurtarlmasna ynelik fikirlerin dile getirilmesi, halkn bilgilendirilmesi ve zgrlk alannn geniletilmesi hedefiyle yaynclk yapld.
Bat’daki deiimler, Osmanl mparatorluu’nu da etkiledi. Aydnlar, Bat tarz gazetecilii hayata geirirken basnn toplumsal etkileri snrl kald. Bu durumun balca nedenleri arasnda Avrupa ile Osmanl arasndaki medeniyet fark, yaanan srelerin birebir benzer olmamas ve toplum yaplarndaki farkllklar belirleyici oldu. Bu snrl etkiye ramen Batllama hareketlerinin eitimli nfus zerindeki yansmalar elbette yadsnamaz.
Batclk, Osmanlclk, slamclk ve Milliyetilik gibi fikir akmlarnn glgesinde gelien Osmanl Basn, daha ilk gnlerinden itibaren siyaset ve ideolojilerin ekillendirdii; dahas blnm, kutuplam bir yapyla hayatiyetini devam ettirdi. stiklal Sava yllarnda dahi bu blnmlk devam etti. Kimileri mandacl kimileri ise bamszl savundu. Bazlar Osmanl ynetiminin devamn desteklerken ounluk Mill Mcadele’nin baars iin yayn yapt.
Cumhuriyetin ilk yllarndaki basn yaps, 1950’lerden itibaren dnyaya ksmen ayak uydurmaya balad. Fikr alandaki blnmlk, gnmze kadar medya-siyaset ilikileri ekseninde benzer ekilde devam edegeldi. lkenin yaad siyasi buhran dnemlerinden basn da nasibini ald. Darbeler, her alana olduu gibi basna ve gazetecilere de darbe vurdu.
Medya ve siyaset ilikisi asndan baktmzda, bazen ynetimdeki otoriterleme basn ekillendirdi bazen de zayflayan hkmetleri, zellikle 1980’lerden sonra holdingleerek glenen medya ynetmeye alt.
1990’larda basn, artk tamamen medya olarak anlmaya baland. Siyasi yelpazenin paral yapsnn etkisiyle iktidarlarn koalisyonlarla kurulmas, ksa srelerde dalmas ve asker vesayetin gcnden faydalanan medya patronlar, iktidarlar kolayca dizayn edebildi. 28 ubat Darbesi’ndeki medyann roln, yaplan haberleri ve atlan manetleri gen nesil olmasa da, orta ya ve st kuaklar ok iyi hatrlyor.
Halktan uzaklaan basn
Medya, 1960’lardan itibaren siyasallatka halktan uzaklamaya balad. Halkn gndemi, dnceleri ve toplum yaps basna ya hi yansmyor ya da ok snrl bir ekilde yer buluyordu. Gndemi belirlemekle kalmayp toplum mhendisliine soyunan, kat bir laiklik anlayndan beslenen ve resm ideolojinin ylmaz savunucular hline gelen medya tekelleri, halkn gznde her geen yl daha fazla gven kaybetti.
2002 ylnda iktidara gelen AK Parti’nin lideri Recep Tayyip Erdoan, halkn vesayete ve onun szcs, hatta klc konumundaki medyaya kar verdii mcadeleyle halkn desteini kayda deer ekilde daha kolay kazand.
nsanlarn, medyann her hlkrda kendi faydasna olan haberleri yaynlamayaca n kabulyle aklayabileceimiz ve 1970’li yllarda ABD’de ortaya kan “Dman Medya Kavram” konulu doktora tezimi yazdm dnemde Kanal D Ana Haber Blteni’nde rastladm bir haber, bu gven krizinin benim iin en arpc rneklerinden biri olarak zihnime kaznmt.
Haberde, sokakta rportaj yaplan yal bir vatanda ile muhabir arasnda yle bir diyalog geiyordu:
Muhabir: Fizik tedavi oldunuz mu?
Vatanda: kere oldum.
Muhabir: Para dediniz mi?
Vatanda: Hayr, katiyen! Devlet ok gzel, hi para almad.
Muhabir: Baz fizik tedavi masraflar SGK kapsam dna karld. Devlet masraflar demiyor artk. Ne diyeceksiniz?
Vatanda: Hayr dyor, yalan onlar, inanma.
Muhabir: Pazartesi gn Resm Gazete’de yaymland ama…
Vatanda: Yalan, inanma!
Muhabir: Resm Gazete’ye de mi inanmayalm?
Vatanda: nanma, hibir eye inanma! Devlet drt drtlk, mkemmel bir ekilde alyor.
Muhabir: Ama Resm Gazete, devletin gazetesi.
Vatanda: Gazetelere inanma!
Grsel: Kanal D Ana Haberde Yaynlanan Haberin Ekran Grnts
Trkiye’nin en ok izlenen ana haber bltenlerinden biri olan Kanal D Ana Haber Blteni’nde yaynlanan bu rportaj, medyaya olan gvenin dzeyini ortaya koyduu gibi, izleyicinin gemi medya ve yaam deneyimleri ile siyasal aidiyetinin, verilen mesajlar alrken zerindeki etkisini de ortaya koyan, belki de yzlercesine tank olduumuz rnekten sadece biri.
Gnmzde, haber medyasnda ikyet ettiimiz elbette ok fazla sorun var. iddeti zendirme, gndemi karlar dorultusunda maniple etme, tarafllk, mahremiyet ihlalleri ve ahlaki yozlamaya neden olma gibi onlarca problem sayabiliriz. Bu sorunlar, bugn ortaya kmad ancak zellikle internet ve sosyal medyann haber ve elencenin temel mecras hline gelmesi, ana akm ya da geleneksel olarak nitelendirebileceimiz medyadaki gven krizini her geen gn daha da derinletirdi.
Maruz kalnan medya
nsanlar kendi gndeminden uzak, kendi fikri ve dnya grnden, yaayndan ve inanlarndan uzak bir medyay byk lde kendi isteiyle deil, maruz kalarak takip ediyor. nk etik kurallar, farkl olduunu iddia eden tm medya kurulularnda neredeyse ayn ekilde ihlal ediliyor. Bu nedenle insanlar, daha byk sorunlarn olduu ama arzulad ierikleri takip edebildii sosyal medyaya kamay tercih ediyor. Orada eleniyor, haber alyor, duygularn tatmin ediyor ve sosyalleiyor.
Aslnda byk kalabalklarn iinde var olsak da giderek yalnzlayoruz. Trk Dil Kurumunun yln kelimesi setii “Kalabalk Yalnzlk” da Oxford’un setii “Beyin rmesi” de gnmz kitle iletiim alanndaki gven krizinin de bir sonucu olarak ortaya kan kavramlar ve gerekten ok kaliteli tanmlamalar.
Haber medyamzda son dnemde yaanan tartmalar da bu gven krizinin nasl srekli ve kastl olarak beslendiini ortaya koyuyor. En yakn rnek, Gazeteci Bar Pehlivan’n ok nemli bir davann bilirkiisiyle yapt rportaj izinsiz olarak kayda almas ve yine izinsiz olarak yaynlamasyd. Pehlivan’n gzaltna alnmasna neden olan bu olay, medyann her kanadnda etik tartmalara neden oldu. Yaynlanan grme kaydnda bilirkii, aka konumak istemediini ve grmenin kaydedilip yaynlanmasn istemediini belirtmesine ramen Pehlivan, “haber deeri” tad gerekesiyle grmeyi yaynlad. Gzaltndaki ifadesi ise hayli ilginti.
Pehlivan, videoyu kendisinin ekmediini ve yaymlamadn, sorumluluun Halk TV’de olduunu ancak onlarn da bunu gazetecilik gerei yaptn savundu. Ayrca Yeni afak gazetesinde bilirkiinin rportajnn yaymlandn belirterek dolaysyla kendi yaptnn da su olmadn ne srd.
Hlbuki gazetecilik etii kurallar ve basn kanunu bu konuda olduka ak. Bir kii, konutuklarnn yaynlanmasn istemiyorsa yaynlanmaz. Kamuoyu menfaatinin olduu durumlar olduka snrldr ve bu rportaj, haber kaynann tercihlerinin n planda tutulmas gereken, ayrca hedef gstermeyle sonulanabilecek bir rnek olarak duruyor. Nitekim muhalif olarak adlandrlan gazetecilerden Fatih Portakal, Pehlivan’n yaptnn yanl bir gazetecilik rnei olduunu dile getirince byk bir line maruz kald.
Sadece siyaset ve gazetecilik evrelerinde ya da sosyal medyadaki politize kesimlerde dikkat eken bu tartmann ok daha tesinde medyada ciddi etik ihlaller yaanyor. Bu pervasz tavrlar ise gazetecilie, medyaya ve habercilere duyulan gveni her geen gn daha da azaltyor.
Gven sorunu
Marketing Trkiye iin Xsights Aratrma ve Danmanlk tarafndan yaplan “Trkiye’de Medyaya Gven Aratrmas”na gre, toplumun yzde 82’si medyaya gven duymadn belirtiyor. 18-24 ya aralnda ise medyaya gvenen neredeyse hi kimse yok. 2022 ylnda yaplan aratrmada, katlmclarn yalnzca yze 8’i medyaya gvendiini ifade ederken yzde 81’i gvenmediini belirtti. Bu gvensizlik, haber alma ve bilgi edinme kaynaklarnn eitlenmesine ramen medyann itibarn koruyamadn ortaya koyuyor.
zellikle genler, geleneksel medyaya kyasla yeni medyaya daha fazla gveniyor. Mecralar baznda incelendiinde ise en ok gvenilen kaynaklarn sosyal medya ve televizyon olduu grlyor.
Haber takibi iin aktif olarak kullanlan sosyal medyann gven oran yzde 5 olarak llyor. Bu oran, sosyal medyann en az gvenilen mecra olduunu gsteriyor. Sosyal medyadaki haberlerin doruluk sorunu ve maniplasyon riskleri, hl kurumsal yapsnn ekmeini yiyen geleneksel medyay avantajl klyor olsa da medyann yaps ve angajmanlar, gazetecilerin hoyrat tavrlar, internet haberciliinin reklam ve “tk” avclna boulmu grnts, bu avantaj kullanmamakta srar ettiklerinin net bir resmini aka ortaya koyuyor.
Haber medyasnda gvenin yeniden ina edilebilmesi iin habere gerek mahiyetine uygun ekilde yaklalmas ve haberciliin gerektirdii meslek etik ilkelerinin ilevsel klnmas gerekiyor. Medya kurulular ve gazetecilerin effaflk, doruluk ve tarafszlk ilkelerine bal kalmas, kamuoyunun gvenini yeniden kazanmak iin kritik bir adm olsa da sadece lkemizde deil, dnyann birok lkesinde medyann bu gveni yeniden tesis edecek bir yapdan ve istekten uzak olduu grlyor.